Ülkemizin sahip olduğu tarihi ve kültürel zenginlik, Birinci Dünya Savaşı’yla başlayan işgal yıllarında dünyanın gözünü üzerimize çevirmesine yol açtı. Eski Müzeler Genel Müdür Yardımcısı Yahya Coşkun’un Kronik Kitap’tan çıkan “Esir Şehirlerin Eserleri” kitabı, işgalcilerin ülkemizden kaçırdığı eski yapıtları tüm boyutlarıyla ele alıyor. Üniversiteden beri kültür tarihi, eski eserler, müzecilik ve arkeoloji tarihiyle ilgilenen Coşkun, hazırladığı doktora tezini kitaplaştırdı. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivleriyle, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Arşivi’nin temel alındığı çalışmada, işgalcilerin eski yapıtları sadece maddi değerlerinden değil tarihî varlıklarını legal gösterme gayesiyle kaçırdığı ortaya koyuluyor. 1918-1923 yılları ortasında Anadolu’dan kaçırılan yapıtların ve yapılan kaçak kazıların evraklarla anlatıldığı kitabıyla ilgili konuştuğumuz Coşkun, yüz yıl sonra geri aldığımız yapıtlara 2011’de iadesi yapılan Boğazköy Sfenksi’ni örnek verdi.
CUMHURİYET KURULURKEN İSTEMEYE BAŞLADIK
Yapılan yağmanın büyüklüğüne işaret eden Coşkun, Osmanlı’nın ve Büyük Millet Meclisi’nin şiddetli işgal şartlarına karşın yapıtları korumak için büyük gayret verdiğini söyledi. Coşkun, “Kaçakçılık çalışmanın sıkıntı yanı, bugün değil o gün bile ne kaçırıldığının, nasıl kaçırıldığının tam olarak bilinememesi. Kaçakçılığın evrakını, evrakını bulmak epey güç iş. Lakin o gün, daha topraktan çıkar çıkmaz haberdar olunan eser de var hâlâ haberdar olmadığımız eser de… Kaçırılan eserler hakkında bir sayı vermek mümkün değil. İşgaller devam ederken eser iade taleplerimiz başlıyor. Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra bilimsel çalışma için hafriyat müsaadesi isteyen işgalci devletlere ‘Önce kaçırdıklarınızı iade edin’ deniliyor. Aldıklarımız da oluyor alamadıklarımız da. Lakin bu bir süreç ve hala devam ediyor. Gerçekten bir asırda kapanan belgelerimiz var. İstemeye daha devlet kurulurken başlamışız ve dün diyebileceğimiz bir tarihte geri almışız” diye konuştu.
İŞGALCİLER TOPRAĞIN ALTINA DA GÖZ DİKTİ
Yeni Şafak’tan Halime Kirazlı haberine nazaran, arkeolojinin işgal siyasetlerinin bir modülü olarak kullanıldığına işaret eden müellif, kitapta Mondros Mütarekesiyle başlayan işgallerde, işgal güçlerinin Anadolu’da eski eser aramak için hafriyatlar yaptığını söylüyor. Dahası işgalciler, bölgenin kendi yönetimlerinde olduğu savıyla hafriyat yapıyor. Lozan Antlaşması imzalanıp barış sağlandıktan sonra bile bu aksiyonlara devam ediyor. Ortaya çıkarılan birtakım yapıtların kaçırılamadığı, kaydı olmadığı için kayıp kararında olduğunu söz eden Coşkun, yalnızca yapıtlara değil bilimsel bilgiye de ziyan verildiğini lisana getirdi. Yahya Coşkun, “İtalyanlar, Fransızlar, Yunanlar, İngilizler ve Amerikalılar, ya arkeolojik hafriyat yaparak ya müze ve depolara girerek veyahut da satın alma yoluna giderek Anadolu’daki eski yapıtlarla ilgilenmiş ve bu toprakların yapıtlarını kendi ülkelerine götürmüşler. Denilebilir ki işgalciler Anadolu’da adım attıkları toprağın yalnız üstüne değil altına da göz dikmişler” dedi.
ESERLERİN GÜVENLİĞİ İÇİN MÜZE KURMAK İSTEDİK
Kitapta birinci sefer paylaşılan 1919 tarihli iki evrak, İtalyanların Antalya’dan tarihi yapıtları kaçırma teşebbüsleri üzerine kurulması planlanan müzeye ait bilgiler içeriyor. 8 Mayıs tarihli birinci dokümanda “İtalyanların Antalya livâsı dâhilindeki teşebbüslerine karşı Antalya’da bir müze şubesi” açılması için İzmir sâr-ı Atîka Memuru Aziz Bey’in atanmasından bahsediliyor. 7 Haziran tarihli öbür evrakta ise İtalyanların elindeki kozu tüketmek için açılması düşünülen Antalya Müzesinin ülke şartları nedeniyle açılamayacağı bildirilerek “Bu üzere şeylerin sırası olmadığından şimdiki hâlde te’hîri” emrediliyor.